آقامحمدعلی بن محمدباقر بهبهانی کرمانشاهیآقامحمدعلی بهبهانی، معروف به کرمانشاهی، فقیه، اصولی و رجالی متنفّذ شیعه در قرن دوازدهم و سیزدهم بود. فهرست مندرجات۲ - اساتید ایشان ۳ - اجتهاد آقامحمدعلی ۴ - حوزه‌های درسی آقامحمدعلی ۵ - حضور آقامحمدعلی در رشت ۶ - بازگشت ایشان به کرمانشاه ۷ - آقامحمدعلی مورد احترام حاکمان کرمانشاه ۸ - مخالفت محمدعلی خان با وی ۹ - تعظیم آقامحمدعلی توسط فتحعلی خان ۱۰ - تبحر آقامحمدعلی در علوم ۱۱ - شهرت علمی آقامحمدعلی ۱۲ - اجازه روایی ایشان ۱۳ - فقاهت آقامحمد علی ۱۴ - شاگردان آقامحمدعلی ۱۵ - آثار علمی ایشان ۱۶ - آثار ادبی آقامحمدعلی ۱۷ - برجسته ترین تألیفات ۱۷.۱ - مقامع الفضل ۱۷.۲ - خیراتیّه در ابطال طریقه صوفیّه ۱۷.۳ - سنّة الهدایة لهدایة السّنّة ۱۷.۴ - آثار ایشان در رجال ۱۸ - آقامحمد علی و صوفیه ۱۸.۱ - گسترش صوفیگری ۱۸.۲ - جذب مردم به صوفیگری ۱۸.۳ - نگرانی علما از این مسئله ۱۸.۴ - مخالفت آقامحمدعلی با صوفیان و سرکوب آنها ۱۸.۵ - علت مخالفت آقامحمدعلی در منابع صوفیه ۱۸.۶ - دستگیری معصوم علیشاه بدست آقامحمد علی ۱۸.۷ - استشهاد آقامحمد علی از علما درباره معصوم علیشاه ۱۸.۸ - اقدام ایشان در قلع و قمع صوفیه ۱۸.۹ - قتل معصوم علیشاه به امر آقامحمدعلی ۱۸.۱۰ - دستگیری و مرگ مظفر علیشاه ۱۸.۱۱ - مکاتبات غلوآمیز صوفیه در خیراتیه ۱۸.۱۲ - مذمت آقامحمد علی توسط صوفیان ۱۹ - فرزندان آقامحمدعلی ۱۹.۱ - آقامحمد جعفر بن محمدعلی بهبهانی ۱۹.۱.۱ - آثار ایشان ۱۹.۲ - آقااحمد بهبهانی ۱۹.۳ - آقامحمد اسماعیل ۱۹.۴ - آقامحمود ۱۹.۴.۱ - احتمال ارادت وی به تصوف ۱۹.۴.۲ - رد این احتمال ۱۹.۴.۳ - آثار آقامحمود ۱۹.۵ - آقاعبدالله ۱۹.۶ - آقامحمدتقی ۲۰ - فهرست منابع ۲۱ - پانویس ۲۲ - منبع ۱ - مشخصات آقامحمدعلیدر سال۱۱۴۴ در کربلا به دنیا آمد. پدرش آقامحمدباقر بهبهانی، مشهور به وحید و مادرش دختر فقیه بزرگ آقا سیدمحمد طباطبایی (متوفی قبل از ۱۱۶۸)، جدّ علامه بحرالعلوم (متوفی ۱۲۱۲)، بود. [۱]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۳۱، قم ۱۳۷۳ ش.
[۲]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۳۳، قم ۱۳۷۳ ش.
[۳]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۲، ص۹۵، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۴]
محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، ج۶، ص۱۷۹، قم ۱۴۱۶.
۲ - اساتید ایشاناو که فرزند ارشد وحید بهبهانی بود، عمده تحصیلات خود را نزد پدرش، در بهبهان به پایان برد و از محضر او استفاده شایانی نمود تا جایی که او را افضل و اعلم شاگردان وحید دانسته‌اند. [۵]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۳۳، قم ۱۳۷۳ ش.
[۶]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۲، ص۹۵، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۷]
محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، ج۶، ص۱۷۹، قم ۱۴۱۶.
[۸]
محمد بن علی حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۰۹، قم ۱۴۰۵.
در ۱۱۵۹ به همراه پدر به عتبات رفت. [۹]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۳۴، قم ۱۳۷۳ ش.
[۱۰]
علی دوانی، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، ج۱، ص۱۲۲، تهران ۱۳۶۲ ش.
دیگر اساتید وی عبارت‌اند از: سیدحسین بن ابوالقاسم موسوی خوانساری (متوفی ۱۱۹۱)، جدّ صاحب روضات الجنّات، که از مشایخ اجازه آقامحمدعلی است؛ شیخ یوسف بحرانی (متوفی ۱۱۸۶)؛ آقاحسین خوانساری (متوفی ۱۱۹۱)، فرزند آقاجمال خوانساری (متوفی ۱۱۲۱ یا ۱۱۲۵). [۱۱]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۵۶۶، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
[۱۲]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۲، ص۳۶۷، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۱۳]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۷، ص۱۰۷، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۱۴]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۷، ص۱۵۲، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۱۵]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۷، ص۲۰۷، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۱۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعدالعشرة، ج۱، ص۲۰۳، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ ش.
۳ - اجتهاد آقامحمدعلیآقامحمدعلی در اوان بلوغ به درجه اجتهاد نائل آمد و، به گفته خود، هرگز از کسی تقلید نکرد. [۱۷]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۳۳، قم ۱۳۷۳ ش.
آقااحمد بهبهانی فرزند آقامحمدعلی شرح حال او را بتفصیل در مرآت الاحوال، که سفرنامه او و تذکره خاندان بهبهانی است، نگاشته است.۴ - حوزه‌های درسی آقامحمدعلیبه گزارش آقااحمد، [۱۸]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۳۶، قم ۱۳۷۳ ش.
حوزه درسی آقامحمدعلی در کربلا بود و او با شیوع طاعون در کربلا و نجف و اطراف آن، به کاظمین و از آن‌جا به دستور مؤکد پدرش به کرمانشاه رفت و مورد استقبال گرم مردم و حاکم آن‌جا الله قلی خان زنگنه (حک: ۱۱۷۶ـ۱۱۹۹) قرار گرفت. خوانساری [۱۹]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۷، ص۱۵۲، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
نامه وحید به آقامحمدعلی را که در آن او را به مهاجرت به کرمانشاه امر کرده است، ناشی از تقاضای مکرّر مردم کرمانشاه از وحید برای اعزام فرزندش به آن دیار دانسته است. [۲۰]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۵۶۲، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
۵ - حضور آقامحمدعلی در رشتپس از مدتی تدریس در کرمانشاه، عازم رشت شد و مورد توجه قرار گرفت به طوری که مرجعی علمی برای دانشمندان و فضلای شهر به شمار می‌آمد. آقامحمدعلی در رشت مهمترین و بزرگترین اثر خود مقامع الفضل را که شامل پاسخ به سؤالات علمای رشت و نوادر علمی و ادبی است، تألیف و چنان‌که خود در مقدمه آورده به هدایت الله خان، حاکم آن شهر، هدیه کرد (۱۱۹۲، مطابق عدد ابجدی لفظ «مقامع الفضل» و «هدایت خان گیلانی»؛ مقامع الفضل، مقدمه و پایان کتاب؛. [۲۱]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۳۶ـ ۱۳۷، قم ۱۳۷۳ ش.
[۲۲]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۳۹، قم ۱۳۷۳ ش.
[۲۳]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۵۶۲ ـ۵۶۳، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
[۲۴]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۵۶۵، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
۶ - بازگشت ایشان به کرمانشاهسپس به قم رفت و سه سال در آن سامان اقامت گزید تا آنکه، به تقاضای مکرّر الله قلی خان زنگنه، به کرمانشاه بازگشت. ۷ - آقامحمدعلی مورد احترام حاکمان کرمانشاهآقامحمدعلی، همواره مورد احترام و تعظیم الله قلی خان و پس از او حاج علی خان زنگنه (حک: ۱۱۹۹ـ۱۲۰۹) و مصطفی قلی خان زنگنه (حک: ۱۲۰۹ـ۱۲۱۲)، حاکمان کرمانشاه، بود. مقام علمی و روحانی وی مورد احترام آقامحمدخان قاجار (متوفی ۱۲۱۱) بود، به طوری که هنگام اقامت در تهران، در ۱۲۰۵، بهبهانی را به پیش خود فرامی‌خواند تا نزدش درس بخواند. [۲۵]
محمدتقی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۱، ص۶۰، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۵ ش.
[۲۶]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۵۶۳، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
[۲۷]
رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، ج۹، ص۲۴۱، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا، ج ۸ ـ۱۰، تهران، ۱۳۳۹ ش.
۸ - مخالفت محمدعلی خان با ویهنگامی که محمدعلی خان شام بیاتی قاجار به حکومت کرمانشاه رسید (۱۲۱۲) بد سلوکی و اعتراض به آقامحمدعلی و اقدامات او را آغاز کرد، ازین‌رو فتحعلی شاه (حک: ۱۲۱۲ـ۱۲۵۰) که به آقامحمدعلی ارادت داشت و نفوذ او را محترم می‌شمرد، محمدعلی خان را عزل کرد. ۹ - تعظیم آقامحمدعلی توسط فتحعلی خانفتحعلی شاه، فتحعلی خان قاجار، پسر میرزامحمدخان، بیگلربیگی تهران را به جای محمدعلی خان منصوب کرد که آقامحمدعلی تا پایان عمر مورد احترام و تعظیم او بود. [۲۸]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۳۹ـ ۱۴۰، قم ۱۳۷۳ ش.
[۲۹]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۴۶ـ۱۴۷، قم ۱۳۷۳ ش.
وی در عید مبعث ۱۲۱۶، در کرمانشاه از دنیا رفت. مزار وی در کرمانشاه و بنا به وصیتش بر سر راه زوّار عتبات واقع و معروف به «سر قبر آقا» است. [۳۰]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۴۷، قم ۱۳۷۳ ش.
[۳۱]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۵۶۶، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
۱۰ - تبحر آقامحمدعلی در علومآقامحمدعلی در بیش‌تر علوم و فنون تبحّر داشت به طوری که به نقل آقااحمد، [۳۲]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۳۳، قم ۱۳۷۳ ش.
وحید بهبهانی درباره او می‌گفت : «محمدعلی ما شیخ بهاءالدین این عصر است». [۳۳]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۵۶۲، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
[۳۴]
حسین بن محمدتقی نوری، الفیض القدسی فی ترجمة العلامة المجلسی، ج۱، ص۱۲۷، در مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۱ - شهرت علمی آقامحمدعلیشهرت علمی آقامحمدعلی به اندازه‌ای بود که صبغة الله افندی، از علمای عامه در بغداد که آوازه دانش او را شنیده بود، از او درخواست ملاقات و مذاکره علمی کرد. [۳۵]
محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، ج۶، ص۱۷۸ـ۱۷۹، قم ۱۴۱۶.
[۳۶]
علی دوانی، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، ج۱، ص۲۷۶، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۳۷]
محمد بن سلیمان تنکابنی، قصص العلماء، ج۱، ص۱۹۹، تهران.
همچنین میرزامحمد اخباری (مقتول ۱۲۳۲) که خود در بسیاری از دانش‌ها متبحّر بود و با نظریّه اجتهاد و مدافعان آن و در رأس همه وحید بهبهانی، اختلاف و عنادی شدید داشت، از آقامحمد علی به عنوان یکی از برترین اساتید خود یاد کرده و او را محققی بی بدیل و عالمی بی نظیر خوانده و خلق و خوی پسندیده‌اش را ستوده است. وی حتی پس از مرگ آقامحمدعلی، در زمانی که با مجتهدین سخت درافتاده و از سوی شاگردان وحید بهبهانی مورد طعن بود، در عباراتی دیگر باز هم از آقامحمدعلی به نیکی یاد کرده و گمان داشته که وی علی رغم مخالفت با صوفیان، با اخباریان بر سر مهر بوده است. [۳۸]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۷، ص۱۳۸، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۳۹]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۷، ص۱۵۲، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۴۰]
علی دوانی، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، ج۱، ص۲۷۷، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۴۱]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۵۶۶، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
سایر تذکره نویسان و دانشمندان نیز آقامحمدعلی را به وفور دانش بلکه نبوغ، مهارت در فقه و رجال، سرعت انتقال، حافظه شگفت و احاطه بر علوم غیرمتعارف ستوده‌اند. [۴۲]
محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، ج۶، ص۱۷۸، قم ۱۴۱۶.
[۴۳]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۷، ص۱۵۰، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
۱۲ - اجازه روایی ایشانشیخ یوسف بحرانی نیز پس از ملاحظه اولین اثر فقهی وی به نام رساله قطع القال و القیل فی انفعال الماءالقلیل برای او اجازه مبسوط روایی فرستاد. [۴۴]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۳۴ـ ۱۳۵، قم ۱۳۷۳ ش.
۱۳ - فقاهت آقامحمد علیوی به فقه چهار مذهب احاطه داشت و در سفر خود به مکه (۱۱۸۶)، دو سال در آن دیار اقامت گزید و به روش بعضی از علمای متقدّم به تدریس فقه عامّه پرداخت به طوری که علمای آن دیار در معقول و منقول از درس او بهره می‌بردند. در همین ایام رسالتین فی تاریخ الحرمین را در جغرافیای مکه و مدینه نگاشت و در آن مواقف و مقامات بلاد مزبور را تعیین کرد. اثر مزبور را از نشانه‌های دقت و تتبّع او دانسته‌اند. [۴۵]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۵۶۵، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
[۴۶]
عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم، ج۱، ص۱۷۷.
[۴۷]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۳۵، قم ۱۳۷۳ ش.
۱۴ - شاگردان آقامحمدعلیمعروفترین شاگردان آقامحمدعلی عبارت‌اند از: علا مه بحرالعلوم؛ سیدعلی طباطبایی (متوفی ۱۲۳۱)، صاحب ریاض المسائل؛ شیخ تقی ملا کتاب (متوفی ۱۲۵۰)؛ ملاعباسعلی کزازی کرمانشاهی. [۴۸]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۵۶۶، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
[۴۹]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۳۵، قم ۱۳۷۳ ش.
[۵۰]
علی دوانی، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، ج۱، ص۲۷۹، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۵۱]
علی دوانی، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، ج۱، ص۲۸۴، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۵۲]
محمد بن علی حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۱۰، قم ۱۴۰۵.
۱۵ - آثار علمی ایشانآقامحمدعلی از دانشمندان پرکار و موفقی بود که در ضمن حضور در صحنه اجتماع و اجرای احکام و حدود شرع، ۳۷ اثر علمی از خود به جا گذاشت. ۱۶ - آثار ادبی آقامحمدعلیوی در ادبیات فارسی و عربی به غایت استاد بود. نثر فارسی او، که تا حدودی مصنوع و متکلّفانه است، نشان از احاطه‌اش بدین زبان دارد. قریحه وقّاد شعری او نیز از خلال اشعاری که در خیراتیّه [۵۳]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ج ۲، ج۱، ص۱۴۷ـ ۱۵۱، قم.
[۵۴]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ص ۵۰۶، قم.
و سایر آثارش در معارضه با صوفیه آمده و چاشنی طنز و هجو دارد به خوبی آشکار است.۱۷ - برجسته ترین تألیفات۱۷.۱ - مقامع الفضلبرجستهترین تألیفات او عبارت‌اند از: مقامع الفضل، مجموعه‌ای شامل ۱۱۹۲ مسئله. در این کتاب ـ که به عقیده دانشمندان، [۵۵]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۷، ص۱۵۰، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۵۶]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۵۶۵، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
[۵۷]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۱۷۵، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
گواه صادقی بر تتبّع و عظمت مقام علمی و فقهی مؤلف آن است ـ بعضی فروع فقهی بتفصیل طرح و بحث شده به طوری که هر کدام رساله مستقلی تشکیل می‌دهد. مقامع به صورت سؤال و جواب و براساس حساب ابجدی تدوین شده و، مؤلف فهرست مبسوطی برای آن تنظیم کرده است. [۵۸]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۵۶۵ ـ۵۶۶، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
مقامع در ۱۲۷۵ و ۱۳۱۶ چاپ سنگی شده است. [۵۹]
خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج ۴، ستون ۱۳۷، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش.
[۶۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۲۲، ص۱۴، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۷.۲ - خیراتیّه در ابطال طریقه صوفیّهخیراتیّه در ابطال طریقه صوفیّه، از مهمترین و مفصلترین ردّیّه‌های تصوف است که آقامحمدعلی آن را در ۱۲۱۱ (مطابق با عدد ابجدی «خیرات»)، در اوج مبارزات خود با صوفیان تألیف کرد. وی پیش از این در رساله عربی قطع المقال فی ردّ اهل الضّلال، مقامع الفضل (ش تصا، غقفح، شفد)، سنّة الهدایة، [۶۱]
آقامحمدعلی بهبهانی، راهبرد اهل سنّت به مسأله امامت = سنة الهدایة لهدایة السنة، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۶، قم ۱۳۷۳ ش.
فتاح المجامع (که شرح ناتمامی بر مفاتیح الشرایع فیض کاشانی است)، شرح دیباچه مفاتیح الشّرایع، و مُعترک المقال فی احوال الرّجال به ردّ طریقه صوفیه پرداخته بود ولی لحن او در خیراتیه با موارد قبل بکلّی تفاوت دارد و از بالا گرفتن حرکت صوفیان در آن زمان حکایت می‌کند. [۶۲]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ج۱، ص۳۶، قم.
[۶۳]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ج۱، ص۶۶، قم.
وی در این اثر با لحنی خطابی و جدلی تصوف را از ابعاد نظری، تاریخی، مشاهیر، مکاتب، آیین‌ها و سلوک نقد و رد کرده و گذشته از آن، حکمت و فلسفه را نیز، از آن رو که با ریشه‌های تصوف پیوند دارد به نقد کشیده است. [۶۴]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ج۲، ص۲۱۷ـ۲۳۶، قم.
خیراتیـّه در دو جلد با فهارس و تعلیقات چاپ شده است.۱۷.۳ - سنّة الهدایة لهدایة السّنّةسنة الهدایة لهدایة السنه، اثری کلامی به فارسی است که در ۱۲۲۷ (مطابق با عدد ابجدی نام کتاب) تألیف شده است. موضوع این کتاب، اثبات حقانیت مذهب امامیه و نقض سایر مذاهب از نظر مسئله خلافت و امامت است. این کتاب را آقامحمدعلی در پی گفتگوهایی که با برخی علمای عامه در کرمانشاه داشت و به شیعه شدن جمعی از ایشان انجامید، و به تقاضای یکی از آنان نگاشت. این اثر با عنوان جدید راهبرد اهل سنت به مسأله امامت به چاپ رسیده است؛ الظرائف یا الرغائد و الغرائد در ردّ یهود و نصاری. [۶۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱۵، ص۱۹۸، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۷.۴ - آثار ایشان در رجالآقامحمد علی آثار قابل ملاحظه‌ای نیز در رجال داشته که مورد تحسین و استفاده رجال پژوهانی چون ابوعلی حائری و میرزاحسین نوری (متوفی ۱۳۲۰) بوده است [۶۶]
محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، ج۶، ص۱۷۹، قم ۱۴۱۶.
[۶۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ستون ۳۱۱ـ۳۱۲، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
[۶۸]
آقامحمدعلی بهبهانی، ج۱۰، ص۱۳۴، مقدمه خیراتیّه، ج ۱، ص ۱۸ـ۲۰، برای بقیه آثار آقامحمد علی کرمانشاهی رجوع کنید به، محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۹]
برای بقیه آثار آقامحمد علی کرمانشاهی رجوع کنید به، علی دوانی، ج۱، ص۲۸۷ـ۲۸۸، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۸ - آقامحمد علی و صوفیهعمده شهرت آقامحمدعلی، مبارزه جدّی و گسترده او با صوفیه است. پیش از او نیز فقها و محدثان با صوفیان معارضاتی داشته اند، از آنان باید از علامه حلی، محمدطاهر قمی، و محمدباقر مجلسی را نام برد. ۱۸.۱ - گسترش صوفیگریپس از آنکه معصوم علیشاه دکنی به نمایندگی از شاه علیرضای دکنی قطب سلسله نعمة اللهیه (متوفی ۱۲۱۴)، در عصر کریمخان زند، از هندوستان به ایران آمد، دعوت مردم به صوفیگری را وجهه همت خود قرار داد و در پی این دعوت مردم بسیاری به او پیوستند. ۱۸.۲ - جذب مردم به صوفیگریبارزترین مریدان وی فیض علیشاه (به اختلاف، متوفی ۱۱۹۴ تا ۱۲۰۰) و سپس پسرش نورعلیشاه (متوفی ۱۲۱۲) بودند. پس از چندی مشتاق علیشاه (مقتول ۱۲۰۶، در کرمان) نیز به جرگه مریدان پیوست، و امر تبلیغ و دعوت مردم به صوفیگری از سوی معصوم علیشاه به آنان واگذار شد. با بالا گرفتن کار این صوفیان و جذب شدن مردم زیادی به آنان که با حرکت‌های دسته جمعی از شهری به شهر دیگر همراه بود. ۱۸.۳ - نگرانی علما از این مسئلهعلما نسبت به حفظ عقاید و آداب دینی مردم نگران شدند و حکام را از عواقب امر تحذیر کردند؛ به تبع آن، برخی از حکام به اخراج صوفیان از شهرها، و در برخی موارد قتل و آزار ایشان، دست یازیدند. [۷۰]
جان ملکم، تاریخ ایران، ج۲، ص۲۱۳ـ۲۱۶، ترجمه اسماعیل حیرت، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش.
[۷۱]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۱۷۲ـ ۱۷۳، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
[۷۲]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، ریاض السیاحه، ج۱، ص۶۵۶، چاپ اصغر حامد ربانی، تهران تاریخ مقدمه، ۱۳۶۱ ش.
[۷۳]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، ج۱، ص۸۷ ـ ۸۸، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
[۷۴]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، ج۱، ص۹۱ـ۹۲، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
۱۸.۴ - مخالفت آقامحمدعلی با صوفیان و سرکوب آنهادر این هنگام کرمانشاه، به دلیل وجود آقامحمدعلی که حاکم شرع آن‌جا بود، از نظر اجرای احکام دینی و امنیت اجتماعی از بهترین شهرهای ایران به شمار می‌رفت. [۷۵]
عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم، ج۱، ص۱۷۷.
[۷۶]
جان ملکم، تاریخ ایران، ج۲، ص۲۲۵، ترجمه اسماعیل حیرت، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش.
وقتی صوفیان، در مسیر حرکت خود، در شهرهای مختلف، به کرمانشاه رسیدند، مجتهد کرمانشاه که این جریان را نوعی گمراهی و مخالفت با شرع می‌دانست، به سرکوبی آنان همت گماشت.۱۸.۵ - علت مخالفت آقامحمدعلی در منابع صوفیهمنابع صوفیه، [۷۷]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۱۷۵، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
[۷۸]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، ریاض السیاحه، ج۱، ص۵۴۷، چاپ اصغر حامد ربانی، تهران تاریخ مقدمه، ۱۳۶۱ ش.
علت این مخالفت آقامحمدعلی را غالباً حسادت او به دانش معصوم علیشاه و اغراض شخصی ذکر کرده‌اند و برخی نیز عمل او را نوعی خطای در اجتهاد دانسته‌اند. این نکته در خور دقت است که پیش از ظهور معصوم علیشاه، آقامحمدعلی نسبت به تصوف برخوردی جدی نداشت و حتی در مقامع الفضل (ش غقمج) لعن بر صوفیه را به‌طور مطلق جایز نمی‌دانست. از نظر وی، صوفیگری انحرافی اعتقادی بود و به این سبب پس از فراگیر شدن آن در قالب جریانی اجتماعی، با آن مقابله کرد. وی تأکیدی جدی به برقراری آداب و سنن دینی در کرمانشاه داشت [۷۹]
علی دوانی، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، ج۱، ص۲۸۴، تهران ۱۳۶۲ ش.
ازین‌رو حرکت فراگیر متصوّفه، که گزارش بهبهانی نوعاً التزام اعتقادی و عملی به شرع نداشتند، از سوی مجتهد کرمانشاه نمی‌توانست نادیده گرفته شود.۱۸.۶ - دستگیری معصوم علیشاه بدست آقامحمد علیدر ۱۲۱۱، آقامحمد علی بعد از ورود معصوم علیشاه به دعوت صوفیان به کرمانشاه، وی را دستگیر و در منزل خود محبوس کرد. خبر دستگیری وی به حاجی ابراهیم خان شیرازی، صدراعظم وقت، رسید و در پی آن برای روشن شدن سبب دستگیری معصوم علیشاه بین ابراهیم خان و آقامحمدعلی نامه‌هایی ردّ و بدل شد. آقامحمدعلی در این نامه‌ها بتفصیل عقاید و اعمال صوفیه را گزارش داده و احوال معصوم علیشاه و مریدانش را وصف کرده و به شرح چگونگی محاکمه معصوم علیشاه و عدم آگاهی وی بر احکام ساده شرعی و فساد عقیده‌اش پرداخته است. ۱۸.۷ - استشهاد آقامحمد علی از علما درباره معصوم علیشاهاو با این‌که خود مرجع و حاکم شرع کرمانشاه بود، در این خصوص از علما و مراجع عتبات استشهاد نمود و فتاوا و اظهارات آنان را به همراه آخرین نامه‌اش برای صدراعظم وقت ارسال داشت. بنابراین استشهادات، علا مه بحرالعلوم، آقا سیدعلی طباطبایی و سیدمحمد مهدی شهرستانی کفر و فساد معصوم علیشاه و نورعلیشاه و اتباع ایشان را قطعی دانسته‌اند. غیر از ایشان علمایی چون ملا عبدالصمد همدانی (متوفی ۱۲۱۶) صاحب بحرالمعارف، که خود ابتدا از شاگردان نورعلیشاه و معصوم علیشاه بود، و آقاسیدحسین نهاوندی که دانشمندی عرفان مسلک به شمار می‌آمد نیز بی اعتنایی آشکار فرقه مزبور را به احکام شرع اعلام کرده و در این میان نهاوندی حکم به حبس ابد معصوم علیشاه داده است. [۸۰]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ج۱، ص۸۹ ـ ۹۳، قم.
[۸۱]
علی دوانی، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۰۵ـ۳۰۷، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۸۲]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۶۰۱، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
[۸۳]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۱۷۹، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
پس از ملاحظه نامه آقامحمدعلی و استشهادات مزبور، حاجی ابراهیم شیرازی از طریقه صوفیه تبری جست و با احترام و تعظیم بسیار به مجتهد کرمانشاه، رأی او را در حبس و تکفیر معصوم علیشاه تأیید کرد. [۸۴]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ج۱، ص۱۳۴ـ۱۳۶، قم.
[۸۵]
علی دوانی، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۰۷ـ۳۰۸، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۸.۸ - اقدام ایشان در قلع و قمع صوفیهدر همین اوان بود که آقامحمدعلی خیراتیّه را در ردّ صوفیه نگاشت و با فرستادن آن به نزد فتحعلی شاه و حاجی ابراهیم خان شیرازی بار دیگر نظر موافق ایشان را در قلع و قمع صوفیه جلب کرد. [۸۶]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ج۱، ص۱۴۳ـ۱۴۵، قم.
[۸۷]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ج۱، ص۱۵۲، قم.
[۸۸]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ج ۲، ص ۵۰۱ـ۵۰۵، قم.
[۸۹]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ج۱، ص۱۵۳، قم.
[۹۰]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ج۱، ص۵۰۹ـ۵۱۰، قم.
[۹۱]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۱۷۶ـ۱۷۹، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
۱۸.۹ - قتل معصوم علیشاه به امر آقامحمدعلیپس از آنکه آقامحمدعلی، معصوم علیشاه را توبه داد و وی نپذیرفت، او را به قتل رساند و جسدش را در رودخانه قره سو انداخت (اقوال مختلفی درباره قتل معصوم علیشاه به امر آقامحمدعلی وجود دارد. [۹۲]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۱۷۴ـ۱۷۵، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
[۹۳]
جان ملکم، تاریخ ایران، ج۲، ص۲۱۵، ترجمه اسماعیل حیرت، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش.
[۹۴]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۴۰۶، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
[۹۵]
رضاقلی بن محمدهادی هدایت، تذکرة ریاض العارفین، ج۱، ص۵۶۱، چاپ مهرعلی گرگانی، تهران، ۱۳۴۴ ش.
[۹۶]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، ریاض السیاحه، ج۱، ص۸۳۴، چاپ اصغر حامد ربانی، تهران تاریخ مقدمه، ۱۳۶۱ ش.
[۹۷]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، ج۱، ص۲۲۴، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
).۱۸.۱۰ - دستگیری و مرگ مظفر علیشاهدر ۱۲۱۳، فتحعلی شاه به صوابدید آقامحمدعلی و کمک حاجی ابراهیم خان شیرازی، مظفّر علیشاه، مرید نورعلیشاه را با بعضی صوفیان دیگر دستگیر کرد و به کرمانشاه فرستاد. مظفّر علیشاه مدتی در منزل آقامحمدعلی محبوس بود تا آنکه در ۱۲۱۵ مرموزانه از دنیا رفت. [۹۸]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۵۵۸، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
[۹۹]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۲۰۷ـ۲۰۸، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
[۱۰۰]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، ج۱، ص۴۸۴، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
[۱۰۱]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، ریاض السیاحه، ج۱، ص۵۴۷ ـ ۵۴۸، چاپ اصغر حامد ربانی، تهران تاریخ مقدمه، ۱۳۶۱ ش.
بعضی منابع [۱۰۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۹، قسم ۳، ص۱۰۶۱، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۰۳]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، ج۱، ص۴۸۴، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
مرگ مظفّر علیشاه را نیز به آقامحمدعلی نسبت داده و منشأ آن را نامه کفرآمیز [۱۰۴]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ج۱، ص۹۶ـ ۱۰۳، قم.
وی به مرشد خود نور علیشاه در ۱۲۱۱ دانسته‌اند که در آن وی را به صفات خدایی خوانده بود.۱۸.۱۱ - مکاتبات غلوآمیز صوفیه در خیراتیهآقامحمدعلی همچنین نمونه دیگری از مکاتبات غلوآمیز صوفیه به مرشد خود را در خیراتیّه [۱۰۵]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ج۱، ص۹۳ـ۹۴، قم.
[۱۰۶]
آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، ج۱، ص۱۰۳ـ ۱۳۳، قم.
آورده است و اشعار ایشان را در طعن خودش، با اشعاری به همان سبک، پاسخ داده است.۱۸.۱۲ - مذمت آقامحمد علی توسط صوفیاناگرچه، تنها قتل معصوم علیشاه به دست آقامحمدعلی کرمانشاهی مسلم است، ولی از آن‌جا که از قتل معصوم علیشاه در تاریخ و منابع صوفیه به شهادت و نیز فاجعه‌ای دردناک تعبیر شده، و غالباً آقامحمدعلی را مسبّب دستگیری و قتل شماری از صوفیان در تهران و شهرهای دیگر دانسته‌اند، او را «صوفی کش» لقب داده و از او به زشتی یاد کرده‌اند. نیز همکاری و ارادت فتحعلی شاه و صدراعظم او نسبت به آقامحمدعلی را نشانه دنیاپرستی و جاه طلبی وی دانسته‌اند. [۱۰۷]
محمد بن سلیمان تنکابنی، قصص العلماء، ج۱، ص۱۹۹، تهران.
[۱۰۸]
سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورة معاصر، ج۲، ص۴۳ به بعد، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۱۰۹]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، ریاض السیاحه، ج۱، ص۶۵۷، چاپ اصغر حامد ربانی، تهران تاریخ مقدمه، ۱۳۶۱ ش.
[۱۱۰]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، ریاض السیاحه، ج۱، ص۸۳۴، چاپ اصغر حامد ربانی، تهران تاریخ مقدمه، ۱۳۶۱ ش.
[۱۱۱]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، ج۱، ص۸۸، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
[۱۱۲]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، ج۱، ص۴۶۲، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵.
۱۹ - فرزندان آقامحمدعلیاولاد و نوادگان آقامحمدعلی کرمانشاهی بهبهانی که شماری از آنها از علما و فقهای امامیّه‌اند به «آل آقا» شهرت یافته‌اند. شاخص ترین علمای این خاندان عبارت‌اند از: ۱۹.۱ - آقامحمد جعفر بن محمدعلی بهبهانیآقامحمد جعفر بن محمدعلی بهبهانی (متوفی ۱۲۵۹)، فرزند ارشد آقامحمدعلی. در ۱۱۷۸ در کربلا به دنیا آمد. همراه پدرش به ایران مهاجرت کرد. وی نزد پدرش و نیز میرزای قمی، در قم، میرسید علی طباطبایی و شیخ جعفر کبیر، در عراق، به تحصیل پرداخت. سپس به کرمانشاه رفت و پس از مرگ پدر عهده دار شئون دینی و اجتماعی وی در کرمانشاه شد. وی در کرمانشاه درگذشت و در مقبره خانوادگی آل آقا دفن شد. آقامحمدجعفر را به زهد و گوشه گیری و محاسن اخلاق ستوده‌اند. ۱۹.۱.۱ - آثار ایشاندر ۱۳۵۲ قسمتی از آثار او، در حریقی از میان رفت. از وی حدود سی اثر خطی موجود است که برخی از آنها عبارت‌اند از: فضایح الصّوفیة (قم ۱۴۱۳)؛ انیس الطلاّ ب (تألیف ۱۲۳۵)، در شرح بعضی احادیث و مسائل فقهی؛ الجواهر البهیّة فی ترجمة الاحکام الالهیّة به فارسی؛ تحفة الابرار به فارسی، در تاریخ، از رحلت پیامبر تا سلطنت شاه اسماعیل صفوی؛ التکملة فی شرح التبصره (۱۰ ج)؛ المصابیح المُنیفة، شرح مَزجی بر دیباچه مفاتیح الشّرایع فیض کاشانی. [۱۱۳]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۵۱ـ ۱۵۴، قم ۱۳۷۳ ش.
[۱۱۴]
علی دوانی، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۳۶، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۱۵]
محمدجعفر بن محمدعلی بهبهانی، فضایح الصوفیّة، ج۱، ص۷ـ ۱۲، قم ۱۴۱۳.
[۱۱۶]
برای فهرست آثار رجوع کنید به، محمدجعفر بن محمدعلی بهبهانی، ج۱، ص۱۰ـ ۱۱، فضایح الصوفیّة، قم ۱۴۱۳.
۱۹.۲ - آقااحمد بهبهانی۱۹.۳ - آقامحمد اسماعیلآقامحمد اسماعیل بن محمدعلی بهبهانی (متوفی ح۱۲۸۰). در ۱۱۹۲ در رشت به دنیا آمد. مقدمات علوم را نزد پدرش فرا گرفت و برای ادامه تحصیل به عتبات رفت و از محضر پدر همسرش، صاحبِ ریاض، استفاده کرد. وی دو اثر در فقه و اصول داشته که اتمام آنها معلوم نیست. [۱۱۷]
آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، ج۱، ص۱۵۴ـ۱۵۵، قم ۱۳۷۳ ش.
۱۹.۴ - آقامحمودآقامحمود بن محمد علی بهبهانی (به اختلاف، متوفی ۱۲۶۹ تا ۱۲۷۱). در ۱۲۰۰ در کرمانشاه به دنیا آمد. مقدمات علوم را نزد پدر و برادرانش آقامحمد جعفر و آقااحمد فرا گرفت. سپس برای ادامه تحصیل به عتبات رفت و از محضر صاحب ریاض و شیخ جعفر کبیر بهره جست. ۱۹.۴.۱ - احتمال ارادت وی به تصوفبه سبب ذوق شعری و علاقه وی به حاج میرزاآقاسی، وزیر صوفی مشرب محمدشاه، آقامحمود را از هواداران تصوف قلمداد می‌کنند. در این زمینه آورده‌اند که در مدت محبوس بودن مظفرعلیشاه در خانه آقامحمد علی کرمانشاهی، آقامحمود مریض شد و مظفّرعلیشاه که دستی در طبابت داشت او را معالجه کرد و از آن پس آقامحمود به تصوف تمایل و ارادت پیدا کرد [۱۱۸]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۱، ص۱۸۵، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
[۱۱۹]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۲۰۸، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
[۱۲۰]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۴۶۹، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
[۱۲۱]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۴۷۱، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
[۱۲۲]
رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مجمع الفصحا، ج ۲، بخش ۲، ص ۹۴۶، چاپ مظاهر مصفّا، تهران، ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش.
[۱۲۳]
محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الا´ثار، ج۱، ص۲۰۵، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۲۴]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج۲، ص۵۵۸، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش.
[۱۲۵]
مدرسه عالی سپهسالار، کتابخانه، ج۱، ص۵۴۴، فهرست کتابخانه مدرسة عالی سپهسالار، ج ۱: کتب خطی فارسی و عربی، تألیف ابن یوسف شیرازی، تهران ۱۳۱۵ ش.
[۱۲۶]
عباس قمی، فوائد الرضویّه: زندگانی علمای مذهب شیعه، ج۱، ص۵۷۵، پانویس، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۲۷ ش).
۱۹.۴.۲ - رد این احتمالقطع نظر از مستند نبودن این داستان از ملاحظه آثار و اشعار آقامحمود این نکته روشن می‌گردد که وی نیز مانند پدرش از تصوف و درویشی رایج در عصر خود انتقاد کرده و بر آنان طعن زده است [۱۲۷]
علی دوانی، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۵۰ـ۳۵۲، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۲۸]
معصوم علیشاه، ج ۳، ص ۴۷۰ـ ۴۷۱، محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش
. وی در تنبیه الغافلین و ایقاظ الراقدین [۱۲۹]
محمود بن محمدعلی بهبهانی، تنبیه الغافلین و ایقاظ الراقدین در رد صوفیه، ص ۳۳ـ ۴۳، در محمدجعفربن محمدعلی بهبهانی، فضایح الصوفیّة، قم ۱۴۱۳.
، عقاید متصوّفه را برگرفته از عقاید کفّار هند و جوکیان ایشان دانسته و آنها را با یکدیگر مقایسه کرده و در فصول دیگر مانند پدرش آقامحمدعلی در خیراتیّه، ردّی همه جانبه از افکار و آداب صوفیان به دست داده است. وی در دزاشیب تهران درگذشت و در کربلا دفن شد. [۱۳۰]
عباس قمی، فوائد الرضویّه: زندگانی علمای مذهب شیعه، ج۱، ص۵۷۵، پانویس، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۲۷ ش).
[۱۳۱]
محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الا´ثار، ج۱، ص۲۰۵، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۳۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۴۴۷، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۹.۴.۳ - آثار آقامحموداز آقامحمود کرمانشاهی بجز تنبیه الغافلین، سی اثر در فقه، اصول، کلام، رجال، اخلاق، عرفان و شعر به جای مانده است که برخی از آنها عبارت‌اند از: الجنّة الواقیة، در ردّ اخباریان؛ مفتاح النّجاة فی شرح دعاء السّمات به فارسی در عرفان؛ معجون الهی یا مهیّج الاشواق، در اخلاق؛ النّخبة الوجیزة (فقه منظوم)؛ تحفة السّلاطین یا تحفة الملوک، در تاریخ ائمه معصومین علیهم‌السلام؛ دیوان غزلیّات؛ انموذج الرّجال؛ عکوس الشمّوس، در فقه. [۱۳۳]
برای بقیه آثار رجوع کنید به، علی دوانی، ج۱، ص۳۵۲، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۳۴]
مدرسه عالی سپهسالار، کتابخانه، ج۱، ص۵۴۴ ـ ۵۴۵، فهرست کتابخانه مدرسة عالی سپهسالار، ج ۱: کتب خطی فارسی و عربی، تألیف ابن یوسف شیرازی، تهران ۱۳۱۵ ش.
۱۹.۵ - آقاعبداللهآقاعبدالله بن محمدجعفر بن محمدعلی بهبهانی (متوفی ۱۲۸۹)، از علمای ساکن کرمانشاه که به امور دینی و اجتماعی مردم می‌پرداخت. صاحب روضات الجنّات [۱۳۵]
محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج۷، ص۱۵۲ـ۱۵۳، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
از مقام علمی و عملی وی تجلیل بلیغی نموده است. آثار او عبارت است از التحفة الجعفریّه که در ده علم نگاشته و یکی از آثار باقی‌مانده از اوست که به نام پدرش تصنیف کرده، و چند رساله فقهی. [۱۳۶]
علی دوانی، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۳۷، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۹.۶ - آقامحمدتقیآقامحمدتقی بن محمدجعفر بن محمدعلی بهبهانی (متوفی ۱۲۹۹). دارای تألیفاتی است در فقه و اصول، از جمله شرح زبدة الاصول؛ تعلیقه بر مبادی الاصول؛ حاشیه بر حاشیه ملاّ عبدالله در منطق. [۱۳۷]
علی دوانی، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۳۷، تهران ۱۳۶۲ ش.
۲۰ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعدالعشرة، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ ش. (۳) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش. (۴) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش. (۵) آقامحمدعلی بهبهانی (آقامحمدعلی کرمانشاهی)، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، قم. (۶) آقامحمدعلی بهبهانی، راهبرد اهل سنّت به مسأله امامت = سنة الهدایة لهدایة السنة، قم ۱۳۷۳ ش. (۷) آقامحمدعلی بهبهانی، مقامع الفضل، چاپ سنگی تهران ۱۲۷۵. (۸) آقااحمد بن محمدعلی بهبهانی، مرآت الاحوال جهان نما: سفرنامه، قم ۱۳۷۳ ش. (۹) محمدجعفر بن محمدعلی بهبهانی، فضایح الصوفیّة، قم ۱۴۱۳. (۱۰) محمود بن محمدعلی بهبهانی، تنبیه الغافلین و ایقاظ الراقدین در رد صوفیه، در محمدجعفربن محمدعلی بهبهانی، فضایح الصوفیّة، قم ۱۴۱۳. (۱۱) محمد بن سلیمان تنکابنی، قصص العلماء، تهران. (۱۲) محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار، ج ۲، اصفهان ۱۳۴۲ ش. (۱۳) محمد بن علی حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵. (۱۴) محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲. (۱۵) علی دوانی، آقامحمد باقر بن محمد اکمل اصفهانی معروف به وحید بهبهانی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۱۶) محمدتقی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۵ ش. (۱۷) عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم. (۱۸) و، ذیل التحفه، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۹) زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵. (۲۰) زین العابدین بن اسکندر شیروانی، ریاض السیاحه، چاپ اصغر حامد ربانی، تهران تاریخ مقدمه، ۱۳۶۱ ش. (۲۱) عباس قمی، فوائد الرضویّه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۲۷ ش). (۲۲) محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم ۱۴۱۶. (۲۳) مدرسه عالی سپهسالار، کتابخانه، فهرست کتابخانه مدرسة عالی سپهسالار، ج ۱: کتب خطی فارسی و عربی، تألیف ابن یوسف شیرازی، تهران ۱۳۱۵ ش. (۲۴) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش. (۲۵) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش. (۲۶) جان ملکم، تاریخ ایران، ترجمه اسماعیل حیرت، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش. (۲۷) سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورة معاصر، تهران ۱۳۶۱ ش. (۲۸) حسین بن محمدتقی نوری، الفیض القدسی فی ترجمة العلامة المجلسی، در مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲۹) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، تذکرة ریاض العارفین، چاپ مهرعلی گرگانی، تهران، ۱۳۴۴ ش. (۳۰) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مجمع الفصحا، چاپ مظاهر مصفّا، تهران، ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش. (۳۱) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا، ج ۸ ـ۱۰، تهران، ۱۳۳۹ ش. ۲۱ - پانویس
۲۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بهبهانی»، شماره۲۲۱۴. |